Krajem jugoslavenskih sedamdesetih, KPGT je bio velika stvar. Inicirala ga je grupa tadašnjih prominentntih kazališnih umjetnika – beogradski redatelj Ljubiša Ristić, zagrebačka redateljica Nada Kokotović, slovenski redatelj Dušan Jovanović i njegova siva glumačka eminencija Rade Šerbedžija. Tada nam postaje jasniji (politički) diskurs njegove »multijezične« skraćenice – Kazalište, Pozorište, Gledališče, Teatar.

Prva predstava kojom se predstavio publici bila je »Oslobođenje Skoplja« u Jovanovićevoj režiji, sa Šerbedžijom i Inge Appelt u glavnim ulogama, a premijerno je izvedena 1978. u zagrebačkom Lapidariju u produkciji Centra za kulturnu djelatnost Saveza socijalističke omladine, nakon čega je započeo njen uspješni kazališni život. Izvedena je čak 800 puta, od čega 36 puta u Australiji i 78 puta na turneji po SAD-u, gdje je 1983. u nominacijama za prestižni OBIE (Off Broadway Theatre Award) osvojila posebno priznanje.

Nakon hrvatske premijere njene filmske adaptacije, koja se dogodila u sklopu lanjske Pule, Rijeka je simbolično odabrana kao polazišna točka njena distribucijskog itinerara. A iza adaptacije stoje otac i sin Šerbedžija, što se može opravdati onom dobrom starom sve-ostaje-u-obitelji singatmom, a pridružuje im se i Danilova sestra Lucija (izvrsna!), koja u filmu glumi dječakovu majku Licu.

Nacionalni kompleksi

Zašto je na filmsku adaptaciju Jovanovićeve drame trebalo tako dugo čekati? Nikad ne reci nikad. Jer ona je aktualnija no ikad, iako Šerbedžija junior igra na tipični YU-klasicizam i po tome je donekle blizak onom što u Hollywoodu radi James Gray, ali i europski autori poput Sama Garbarskog, čiji je najnoviji komad sličnog prosedea prikazan na ovogodišnjem Berlinaleu (»Bilo jednom u Njemačkoj«). Možda bi se Šerbedžijin komad mogao preimenovati u »Bilo jednom u Makedoniji«.

Zato bi se nakon serije »drukčijih« hrvatskih filmova, poput »Zvizdana«, »Trampolina« ili »Ne gledaj mi u pijat«, Šerbedžijin komad mogao učiniti nekako passe, prizivajući nacionalne komplekse koji su opsjedali postjugoslavenske kinematografije devedesetih, prepun patetičnih stereotipa u rasponu od herojskog oca partizana i njegove žene švapske kurve, do teško ranjenog djeda, kljastog ciganskog redikula i dječaka gurnutog u pakao rata, kao što se to u »Ivanovu djetinjstvu« Andreja Tarkovskog dogodilo njegovu malom junaku.

Eksplozija kolorita

No dok Ivan sudjeljuje u opasnim misijama iza neprijateljskih linija, pri čemu mu Tarkovski pridodaje auru svetosti, ali ne u smislu religijske bombastičnosti ili patriotske mitologije, Šerbedžijin mali junak svjedoči užasima rata u seriji egzekucija na obali Vardara i majčinoj ljubavnoj vezi s njemačkim satnikom koji se uselio u stan deportiranih Židova (slični motiv, doduše puno potentnije i sumanutije, rabi Verhoeven u »Crnoj knjizi«, s tom razlikom što ludi Nizozemac tu zabranjenu vezu stavlja u špijunski konekst, dok je Šerbedžija promatra kao oblik pukog preživljavanja).

Ostaje pitanje jesu li nacisti doista imali »razumijevanja« za partizane, kako to navodi Licin ljubavnik (»Ipak smo u ratu«, kaže). No riječ je o eruditu koji svira violinu i svoju sjevernoafričku rommelovsku avanturu povezuje s Čehovom i piščevim snovima da iz Nice ode u Tunis i Alžir, što se potonjem nikad nije ostvarilo. Jer to je film rađen po mjeri glumaca. Sa sjajnim Šerbedžijom seniorom, koji je svoj potret žrtve bugarskih mučenja fino oslobodio od manirizma, dozirajući tjelesnost upravo onoliko koliko je tom liku potrebno.

Ipak, vrhunac filma izvrsna je finalna sekvenca ulaska partizana u oslobođeni grad, kojoj će se za razliku od sličnih filmskih scena koje najčešće koriste crno-bijeli footage, dogoditi prava eksplozija digitalnog kolorita (zastave, nošnje, cvijeće). Uz njenu naglašenu univerzalnost. Zato nakon riječke projekcije filma, makedonski producent u obraćanju publici stavlja njegov naziv u diskurs makedonskog danas, kad KPGT zamjenjuju neke nove kratice poput VMRO DPME. Jer dok u Šerbedžijinu bezvremenskom komadu otac ulazi u oslobođeno Skopje u društvu albanskog partizana, danas takve makedonsko-albanske (partizanske) veze baš i nisu poželjne. Oslobodimo uzavrelo Skoplje od gluposti.